Banany
Uważa się, że banany pochodzą z dżungli porastających Malezję, Indonezję i Filipiny. W tym regionie Azji Południowo-Wschodniej po dziś dzień rośnie wiele odmian dzikich bananów. Na terenie Azji bananowce rozprzestrzeniły się dzięki podróżnikom. Do Afryki przywieźli je Arabowie. To wtedy właśnie podłużne owoce zyskały obecną nazwę – słowo banan w języku arabskim oznacza bowiem palec.
Jak wygląda uprawa bananów?
Drzewa bananowe wymagają wilgotnej, dobrze odprowadzającej wodę gleby. Rosną w regionach tropikalnych ze średnią temperaturą roczną około 27°C i sumą opadów od 2000 do 2500 mm. Uprawa bananów wysokiej jakości wymaga dużych nakładów pracy, polegającej na karczowaniu rosnących wokół roślin, stosowaniu podpórek zapobiegających uginaniu się bylin pod ciężarem owoców i właściwym nawadnianiu w porze suchej.
Na obszarze Ameryki Łacińskiej dominuje plantacyjny model produkcji, który stopniowo odgrywa coraz większą rolę również w Afryce i Azji. Duże plantacje to monokultury bananowców zajmujące nawet 5 tysięcy hektarów powierzchni. Właścicielami plantacji są zazwyczaj przedsiębiorstwa krajowe lub wielkie konsorcja międzynarodowe. Działanie plantacji wymaga ogromnych nakładów finansowo-technologicznych na transport, nawadnianie, odprowadzanie nadmiaru wody, kolejki linowe, którymi zwozi się owoce i pakowalnie. Ten model produkcji czerpie korzyści z ekonomii skali, w której wraz ze wzrostem ilości zebranych owoców spadają koszty produkcji, transportu i robocizny. Umożliwia to obniżanie cen eksportowanych bananów.
Korporacje międzynarodowe produkujące banany w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej nierzadko dopuszczają się naruszeń praw człowieka. Kampanie takich organizacji, jak Banana Link, zajmują się nagłaśnianiem problemu fatalnych warunków pracy i naruszeń podstawowych praw pracowników plantacji w Ekwadorze, Gwatemali, na Kostaryce i w innych krajach regionu. Na ten temat powstało również kilka filmów dokumentalnych. Sporządzone raporty podnoszą kwestie wynagrodzeń, które nie pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb, takich jak zakup jedzenia, odzieży czy edukacja dzieci. Ponadto pracownicy plantacji mieszkają w fatalnych warunkach i pracują od 10 do nawet 12 godzin dziennie przez 6 dni w tygodniu bez płatnych nadgodzin w bardzo wysokiej temperaturze i trudnej do zniesienia wilgotności powietrza. Zamiast gwarantujących pewność zatrudnienia stałych umów o pracę, coraz większa liczba pracowników pracuje na czas określony lub jest przyjmowana do pracy z dnia na dzień.
Uprawa bananów na małą skalę wymaga zazwyczaj wyższych nakładów pracy i mniejszych nakładów finansowych w porównaniu z modelem plantacji. Drobni rolnicy produkują zazwyczaj zbyt mało bananów, aby czerpać korzyści z ekonomii skali, przez co nie są w stanie skutecznie konkurować z plantatorami. Nie mają również dostępu do nowych technologii, narzędzi i wiedzy rolniczej, z których korzystają międzynarodowe korporacje skupujące ich owoce. Wszystko to wpływa na fatalną sytuację drobnych producentów na zdominowanym przez plantatorów, eksporterów i pośredników rynku bananów. Jakby tego było mało, wywołane zmianami klimatu zaburzenia opadów deszczu, huragany oraz pojawiające się nowe gatunki szkodników dodatkowo utrudniają im produkcję tych owoców. Skutki zmian klimatu najsilniej odczuli w ostatnim czasie producenci z Wysp Zawietrznych.
W jaki sposób Fairtrade przyczynia się do poprawy sytuacji?
Fairtrade współpracuje zarówno z drobnymi producentami, jak i pracownikami dużych plantacji bananów. Obecnie (dane z 2020 r.) w systemie Fairtrade funkcjonuje około 10 370 drobnych producentów zrzeszonych w 119 certyfikowanych organizacjach rolniczych (kooperatywach) oraz 26 100 pracowników zatrudnionych w 139 certyfikowanych plantacjach. System Fairtrade jest obecny w 16 państwach producenckich, z czego 90% produkcji bananów pochodzi z regionu Ameryki Łacińskiej oraz Karaibów.
Standardy Fairtrade zostały opracowane w celu poprawy warunków pracy i ochrony praw pracowniczych robotników zatrudnianych na certyfikowanych plantacjach oraz wspierania zrzeszeń drobnych producentów, tak aby poprawić ich pozycję w łańcuchach dostaw bananów i zwiększać ich dochody.
Standardy Fairtrade zabezpieczają producentów przed skutkami znacznych wahań cen rynkowych i gwarantują im zwrot kosztów produkcji. Ustalana odrębnie dla danego regionu produkcji cena minimalna Fairtrade odzwierciedla zróżnicowane średnie koszty zrównoważonej produkcji bananów w różnych częściach świata. Ponadto organizacje producentów sprzedających banany na zasadach Fairtrade otrzymują premię Fairtrade w wysokości 55 dolarów za tonę owoców. Środki te są przeznaczane na rozwój produkcji i poprawę jakości życia lokalnych społeczności. W latach 2013–2014 certyfikowani producenci Fairtrade otrzymali łącznie premię w wysokości niemal 15 milionów funtów brytyjskich. Do rąk zrzeszeń drobnych rolników trafiło 10 milionów funtów, z czego 36% posłużyło do sfinansowania projektów mających bezpośredni wpływ na poprawę jakości życia drobnych producentów i ich najbliższych.
Standardy Fairtrade dla plantacji bananów zostały stworzone po to, by wspierać związki pracowników podczas negocjacji z zarządem w sprawie podwyżek płac, które będą gwarantować robotnikom godne życie. Podczas takich negocjacji niezbędna jest silna reprezentacja pracowników. Nowy standard Fairtrade dla pracy najemnej kładzie duży nacisk na wolność zrzeszania się pracowników, dzięki czemu mogą oni legalnie tworzyć związki zawodowe. Ponadto zmianie uległy zasady dysponowania premią Fairtrade. Pracownicy mogą teraz otrzymywać do 20% premii w gotówce lub w postaci różnego rodzaju świadczeń albo nawet do 50% premii, jeżeli większość z nich stanowią imigranci zarobkowi. Premia Fairtrade umożliwia z kolei finansowanie bardzo potrzebnych projektów poprawiających sytuację społeczną pracowników, na przykład poprzez tworzenie szkół umożliwiających kształcenie dzieci. Oprócz tego w latach 2013–2014 pracownicy przeznaczyli około jednej trzeciej premii na poprawę warunków mieszkaniowych.
W ostatnich latach kolumbijska organizacja CODER, działająca na rzecz rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich, badała wpływ systemu Fairtrade na życie drobnych producentów bananów zrzeszonych w certyfikowanych spółdzielniach. Z opublikowanego raportu wynika, że dzięki Fairtrade rolnicy osiągnęli wyższe i bardziej stabilne dochody. Ponadto spadły ogólne koszty produkcji rolniczej, a producenci uzyskali dostęp do kredytów, które w dużym stopniu pozwalają rozwiązać problem braku płynności finansowej. W badaniu wzięło udział niemal 80% kolumbijskich certyfikowanych producentów bananów. Okazało się, że dzięki współpracy z Fairtrade dochody w ich gospodarstwach domowych wzrosły średnio o 34%. Dodatkowo 98% badanych przyznało, że przystąpienie do systemu Fairtrade wpłynęło na poprawę jakości ich życia.
Badacze sprawdzali również wpływ Fairtrade na warunki życia pracowników certyfikowanych plantacji bananów. Dzięki środkom z premii Fairtrade poprawiły się warunki mieszkaniowe ponad połowy badanych. Wszyscy pracownicy plantacji Fairtrade byli zatrudnieni na umowę o pracę. Dla porównania na standardowych plantacjach jedynie 16% pracowników jest zatrudnionych w ten sposób. Pełny raport można przeczytać tutaj.