Ciemna strona banana

Banany to czwarta podstawowa uprawa na świecie, a także jeden z najbardziej zyskownych produktów w supermarketach – co czyni je kluczowym elementem bezpieczeństwa gospodarczego i żywnościowego wielu krajów(2). Stały się tak powszechnym, niedrogim produktem spożywczym, że często zapominamy skąd pochodzą i jak do nas trafiają.

Banany są tanie dlatego, że przy ich produkcji powszechne są niesprawiedliwe warunki pracy. Życie wielu pracowników z ubogich krajów Południa jest poświęcone temu, abyśmy mogli kupować banany po przystępnej cenie³. Zatrudnieni przy ich produkcji muszą godzić się na szokujące warunki pracy i wyjątkowo niskie płace. Co więcej, duże międzynarodowe firmy z branży „bananowej” kontrolują płace i ceny bananów na rynku światowym, przez co są zagrożeniem dla drobnych rolników⁴. Uprawa ta jest również jedną z najbardziej szkodliwych dla środowiska⁵.

Kraje konsumenckie zawsze poszukują najtańszych bananów i są skłonne karygodne nadużycia praw pracowniczych oraz praktyki o fatalnych skutkach dla środowiska. Wszystkie kraje, które biorą udział w światowym handlu bananami, ponoszą odpowiedzialność za polityczne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne problemy, jakie on stwarza.

Banany są produkowane wszędzie, gdzie panuje klimat tropikalny. W większości są uprawiane na dużych plantacjach, powyżej 100 km2 ⁶. Kiście ścina się z drzew, kiedy banany są jeszcze zielone, a każda może ważyć nawet 80 kilogramów⁷. Pracownicy transportują je do miejsca, gdzie są rozdzielane na mniejsze kiście owoców, a te następnie są myte, pakowane i wkładane do pudeł. Banany muszą spełniać wysokie standardy estetyczne i tylko te idealnie wyglądające nadają się do sprzedaży. FAO szacuje, że 30 do 40 procent bananów jest wyrzucanych wyłącznie ze względu na wygląd⁸.

Kontenery z bananami są wysyłane w świat na wielkich statkach-chłodniach. Muszą być utrzymywane w niskiej temperaturze aby nie dojrzały przedwcześnie. Szacuje się, że transport ten jest odpowiedzialny za 5 procent światowych emisji dwutlenku węgla⁹. Kiedy dotrą do kraju przeznaczenia, są sztucznie stymulowane do dojrzewania poprzez rozpylanie etylenu w pomieszczeniach magazynowych w kontrolowanej temperaturze. Następnie dystrybuowane są do sklepów ciężarówkami. W tym całym procesie wytwarzane są duże ilości dwutlenku węgla oraz odpadów.

Istnieje cały złożony system porozumień handlowych, które regulują jakie kraje na jakich warunkach mogą eksportować banany na które rynki. Jest to jedna z istotnych kwestii dyskutowanych na forum Światowej Organizacji Handlu (WTO), która musiała m. in. interweniować w „wojnach bananowych” między USA a UE. Był to ciąg konfliktów wywołany podpisaniem przez UE konwencji, która nakładała ostre ograniczenia na import bananów z Ameryki Łacińskiej, jednocześnie pozwalając krajom członkowskim na faworyzowanie bananów z krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku. Ogólnie rzecz biorąc, UE obstaje za preferencjami handlowymi, wysokimi cłami i licencjami importowymi, podczas gdy USA forsuje obniżanie ceł i liberalizację handlu, które wzmagają konkurencję i prowadzą do obniżenia cen. Amerykańskie podejście prowadzi do powstawania dużych plantacji, takich jak w Ameryce Łacińskiej. Natomiast karaibskie banany są uprawiane na niewielkich plantacjach i trudno jest produkować je tanio w dużych ilościach. Wielka Brytania, która przewodziła w czasie „bananowych wojen” Unii Europejskiej, była zainteresowana ochroną przemysłu bananowego na Karaibach oraz wspieraniem handlu ze swoimi byłymi koloniami. Ponieważ jednak firmy amerykańskie kontrolują handel bananami z Ameryki Łacińskiej, utrata rynku Europejskiego skłoniła USA do gwałtownej reakcji i odwetu w postaci wysokich ceł na niektóre produkty europejskie sprowadzane do Stanów Zjednoczonych.

Handel bananami jest kontrolowany przez międzynarodowe przedsiębiorstwa. 90 procent bananów przechodzi przez ręce jednego z pięciu potentatów: Chiquita (USA), Dole (USA), Del Mointe (Chile), Fyffes (Irlandia) oraz Noboa/Bonita (Ekwador)¹⁰. „Banany za dolary”, czyli na rynek amerykański, produkują Ekwador, Kostaryka, Kolumbia, Gwatemale, Honduras, Panama Brazylia, Meksyk, Nikaragua, Wenezuela i Peru. Na rynek europejski banany produkują tzw. kraje AKP (Afryki, Karaibów, Pacyfiku), głównie byłe kolonie europejskie, dla których UE ma specjalne preferencje handlowe: Wybrzeże Kości Słoniowej, Kamerun, Jamajka, Belize, Suriname, Grenada, Somalia, Zielony Przylądek, Madagaskar.

Światowy przemysł bananowy prowadzi niestety wyścig do dna – supermarkety konkurują coraz niższymi cenami, szukają więc dostawców, którzy zaopatrzą ich w coraz tańsze banany, a ci robią to kosztem pracowników plantacji, którym wypłacają coraz niższe pensje. Z każdego dolara zapłaconego za banany w supermarkecie, plantator otrzymuje 11 centów lub mniej, często nawet 5 centów. Te 5 centów pokrywa koszty nawozów, środków ochrony roślin, magazynowania, opakowania, administracji plantacją oraz wynagrodzenia pracowników – które w rezultacie jest szokująco niskie¹¹. Płace zatrudnionych na plantacjach zależą od regionu, np. Nikaragui zarabiają oni około 1,5 $ za dzień pracy, w Ekwadorze mogą zarobić nawet 5-8 $. To jednak wciąż zbyt mało, aby wystarczyło na godne życie.

Praca na plantacji bananów:

• Pracownicy są zmuszani do pracy przez 12 godzin dziennie, mimo że otrzymują zapłatę jedynie za 8.

• Korporacje nie przestrzegają lokalnego prawa pracy ani standardów MOP.

• Tworzenie związków zawodowych jest zabronione¹².

• Pracownicy muszą nosić bardzo duże ciężary.

• Zatrudnieni przy myciu bananów muszą spędzać po dziesięć godzin na stojąco mocząc ręce w chemikaliach rozpuszczonych w wodzie¹³.

• Pracownicy narażeni są na kontakt z dużą ilością toksycznych pestycydów, powodujących raka lub nawet śmierć (wiele z tych substancji jest zabronionych w Ameryce Północnej oraz Europie)¹⁴.

• Wypadki są bardzo częste, a zatrudnionym na plantacjach nie przysługuje opieka lekarska ani odszkodowania¹⁵.

• Bezpieczeństwo zatrudnienia jest prawie żadne – migranci przybyli w poszukiwaniu pracy w okolice plantacji zatrudniani są na trzy- lub sześciomiesięczną umowę¹⁶.

• Warunki zakwaterowania zapewnianego przez plantatorów są odpychające.

• Praca dzieci jest powszechna, ekwadorskie organizacje pozarządowe donoszą nawet o zatrudnianiu ośmioletnich dzieci¹⁷.

• Kobiety zatrudnione na plantacjach są napastowane saksualnie, zarabiają także trzy-cztery razy mniej niż mężczyźni wykonujący podobną pracę¹⁸.

Do tego aby pozyskać tereny pod plantacje, korporacje wypędzają rdzennych mieszkańców z ich ziem.

Republiki bananowe są tak zależne od handlu bananami, że jeśli z jakichś powodów import ustanie, kraje te dotknie gospodarcza klęska. Widać to na przykładzie Jamajki, która przez długi czas eksportowała na rynek Zjednoczonego Królestwa. Kiedy choroba roślin zmniejszyła drastycznie produkcję bananów na Jamajce i przez to stały się one droższe, Anglicy przerzucili się na tańsze banany z Ameryki Środkowej. Gospodarka Jamajki bardzo na tym ucierpiała.

Produkcja bananów przyczynia się do znacznego zanieczyszczenia powietrza, wody i gruntu. Na wykarczowanych terenach sadzi się bananowce, a te nie zrzucają liści, które mogłyby tworzyć darń odżywiającą ziemię. Dlatego grunty pod uprawami bananowców szybko jałowieją, a plantatorzy muszą karczować kolejne tereny. Wylesianie i jałowienie powodują erozję. Ta zaś przyczynia się do częstszych powodzi¹⁹. W 1997 badania prowadzone na wybrzeżu Kostaryki wykazały, że 60 procent rafy koralowej w Parku Narodowym Cahuita zostało poważnie zniszczone przez wody spływające z plantacji bananów położonych na wybrzeżu²⁰.

Intensywne wykorzystywanie pestycydów również powoduje wiele problemów. Aby zapewnić bananom perfekcyjny wygląd wykorzystuje się ponad 400 typów agrochemikaliów. Mogą one powodować niepłodność, raka i śmierć. Ponieważ pasożyty uodporniają się na wiele z nich, wciąż muszą być one zastępowane nowymi, jeszcze silniejszymi środkami. Substancje te wpływają na stan zdrowia obecnych w okolicy ssaków, ptaków i roślin. A to niszczy bioróżnorodność w lokalnym środowisku.

Banany są uprawiane w monokulturach, a chociaż to ułatwia uprawę, zwiększa jednocześnie ryzyko że zostanie ona zniszczona przez pojedynczy rodzaj szkodnika, grzyba lub chorobę²³¹. Aby temu zapobiec, wykorzystywane są kolejne chemikalia. Szacuje się, że jeden haktar uprawy bananów pochłania 30 kg pestycydów rocznie – dla porównania, hektar europejskiej uprawy zbóż pochłania 2,7 kg²².

WWF twierdzi, że przemysł bananowy produkuje więcej odpadów niż jakikolwiek sektor rolnictwa w krajach Południa²³. Na każdą tonę wyprodukowanych bananów przypadają dwie tony wyprodukowanych śmieci²⁴. Odpady te to m. in. plastikowe torby, które ochraniają banany gdy rosną, sznurki, którymi są one mocowane, pojemniki do przenoszenia bananów. Przy tym drzewo bananowe owocuje tylko raz w życiu, więc po jednych zbiorach samo staje się odpadem²⁵. No i 30-40 procent samych bananów jest wyrzucanych ze względu na niedoskonały wygląd. Większość tych śmieci jest w dodatku zanieczyszczona toksycznymi pestycydami i tym bardziej szkodzi środowisku²⁶. Chociaż w celu zmniejszenia uciążliwości dla środowiska powstały międzynarodowe standardy, większość przedsiębiorstw ich nie przestrzega²⁷.

Nikt nie ma takiej siły wpływu na handel, jak konsumenci. Można kupować banany ze Sprawiedliwego Handlu, które są uprawiane na plantacjach, gdzie zatrudnieni pracują w odpowiednich warunkach i są sprawiedliwie opłacani. Im większy będzie popyt na banany Fairtrade, tym większy odsetek plantatorów poprawi swoje postępowanie. Jeśli chodzi o ekologiczne banany, których produkcja jest mniej szkodliwa dla środowiska, to niestety stanowią one tylko 1-2 procent światowego eksportu bananów²⁸. Standardy Fairtrade zapewniają jednak podstawowe poszanowanie środowiska przez producetnów.

Niestety, w Polsce nie mamy dostępu ani do bananów Fairtrade, ani do bananów ekologicznych, ponieważ duże sklepy nie składają dużych zamówień w hurtowniach, więc hurtownicy nie sprowadzają ich od zachodnioeuropejskich dystrybutorów. Może to jednak ulec zmianie, jeśli konsumenci wpłyną na politykę asortymentową supermarketów – miejmy nadzieję, że stanie się to w najbliższych latach.

W każdym razie należy pamiętać, że handel bananami ma dużo większy wpływ na losy świata, niż by się na pierwszy rzut oka wydawało. Zależy od niego los milionów ludzi w ubogich krajach Południa. A to znaczy, że handel bananami może być środkiem do wyciągnięcia ich z ubóstwa.